24.) Karteller,Oligopoller, Tekeller ve Gizli Anlaşmalar

Şirketler İttifak Oluşturarak Fiyatları Yükseltebilir

ÖZET: Önemli Düşünür: Adam Smith (1723 – 1790 ÖNCE:          1290’lar: Bohemya kralı II. Wenceslaus metal cevheri tüccarlarının gizlice anlaşarak fiyatları yükseltmesini engellemek için kanun çıkartır. 1590’lar: Hollandalı tüccarlar doğu Hint Adaları’ndaki baharat ticaretinin tekelini elinde tutan bir kartele katılırlar. SONRA: 1838: Fransız ekonomist Augustin Cournot oligopollerdeki rekabeti tanımlar. 1864: Amerikalı ekonomist George Stigler, başarlı kartelleri sürdürmenin zorluklarını incelediği Oligopol Teorisini yayınlar. 1890: ilk antitröst yasası Amerika’da yürürlüğe girer.

Serbest piyasa ekonomisinin sağlıklı olarak işleyebilmesi için en önemli noktalardan biri rekabettir. Piyasada birden çok üretici bulunması, bu üreticilerin müşteri çekmek için birbirleriyle rekabet halinde olması nedeniyle üretimi geliştirir ve fiyatları düşük seviyede tutar. Eğer piyasada sadece tek bir tedarikçi yani tekel olursa bu firma müşteri çekme kaygısı olmadan fiyatları dilediği gibi ayarlayabilir.        Tam rekabet piyasası ile tekel piyasası arasındaki iki uç noktanın ortasında ise az sayıda tedarikçinin belirli bir ürünün piyasasına hakim oldukları oligopoller yer alır. Oligopol piyasadaki bir rekabet, şüphesiz tüketicinin yararına olurdu ancak oligopol piyasadaki üreticiler, karlarını arttıracak seçeneklere yönelebilirler ki, buda aralarında yapacakları işbirliğidir anlaşmalarıdır. Üreticiler birbirleriyle anlaşarak diğerinden daha ucuza mal satmayacakları konusunda anlaşabilirler ve kendi menfaatleri ile orantılı olarak tekel gibi hareket edebilirler. Kartel oluşturmak        Şirketler arasındaki bu tür “gizli ittifaklar” neticesinde sabitlenen fiyatlar, serbest piyasanın aksamasına neden olur. İskoçyalı ekonomist Adam Smith serbest piyasada kişisel çıkarların önemini fark ederek toplumu uyarmış ve “eğlence ve yeni işler için bile olsa, ticaret erbapları nadiren bir araya gelir ve görüşmeleri genellikle halka karşı komplo ya da fiyatları arttırmak için yapılan bir anlaşmayla sonlanır” demiştir.        Piyasaların doğuşundan beri üreticiler arasında işbirliği mevcuttur ve ticaretin her alanındaki işletmeler ortak yararları için çeşitli birlikler kurmuştur. 19.yüzyılda Amerika’da bu uygulamalar tröst olarak biliniyordu ancak günümüzde ulusal ve uluslararası işbirliklerini tanımlamakta kullanılmaktadır. İlk başlarda Alman ve Amerikan ekonomilerindeki takdir edilen bir oluşum olarak bilinse de zaman içerisinde olumsuz bir uygulama olarak görülmüştür. Amerika ve Avrupa 20. yy gizli ittifakları caydırmak için çeşitli kanunlar çıkarmışlardır, tüm engelleme çalışmalarına rağmen bu tür işbirliği yapan kurumlar piyasada kartel olarak varlığını sürdürüyorlar. Bu tür işbirlikleri Unilever ve Procter&Gamble şirketleri arasında toz deterjan fiyatlarını sabitlemek üzere 2011 yılında gizlice anlaşmaları gibi, iki şirket arasında yapılan basit bir anlaşma ya da Uluslararası Hava Taşımacılığı birliği (IATA) gibi uluslararası bir birlik altında yapılabilir. Bu kurum devletler tarafından da tanınan hava taşımacılığında hizmet standartlarını ve fiyatları belirleyen bir kurumdur. Fiyat belirleme özelliği gizli ittifak eleştirilerine yol açmaktadır. Üye ülkeler arasında petrol fiyatlarını düzenlemek adına 1960 yılında kurulan Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) örneğinde olduğu gibi belirli bir malı üreten ülkeler arasında bile kartel kurulabilir. Kartellerin zorlukları ve dağılma sebepleri        Kartellerin yaşadığı en büyük sorun yasal dayanağının olmaması neticesinde sadece işbirlikçiler arasında güvene dayalı olarak kurulmuş olmasıdır. Bu nedenle kurulması ve sürdürülmesi esnasında ciddi sıkıntılar yaşarlar. Bir kartel katılımcıları, fiyatları kolaylıkla sabitleyemezler çünkü kar oranları ve üretim kotası ile ilgili anlaşmaları gerekir. Kartelin ne kadar az sayıda üyesi olursa pazarlıklar o kadar kolay olur ve üretimin çoğunu sağlayan şirketlerin

sayısı az olduğu   zaman karteller daha güçlü ve uzun ömürlü olur. Tabi tüm bunlar genellikle piyasa ve tüketici için olumsuzdur.

      Kartellerin yaşadığı bir diğer büyük sorun anlaşılan kurallara uyulması konusunda yaşanır. Artan kar marjları nedeniyle gizli ittifaklar üreticilere çekici gelir, fakat kişisel çıkarlar bu anlaşmaların en zayıf noktasıdır, bir kartelin üyesi, üzerinde anlaşılan üretim miktarından daha fazla üretim yaparak, ya da fiyatları düşürerek “hile” yapmak isteyebilir. Uygulamada bu durum kotalar eşit oranda dağıtılmamışsa yaşanır örneğim OPEC üyesi 12 ülke düzenli aralıklarla toplanarak üretim miktarını ve fiyatı üzerine anlaşırlar. Daha küçük ve fakir ülkeler daha fazla kar elde etmek için anlaşılan miktardan fazla üretim gerçekleştirebilirler bu durumda kartelin güvenilirliği ve gücü zedelenir. Bir kartelde ne kadar üye olursa kuralların çiğnenme ihtimali o kadar artar.

Kartel anlaşmalarını uygulamak

Bir kartelde üretim gücü anlamında en güçlü üyesine uygulayıcı denir. Örneğin Opec’in etkinliği, düşük üretim kapasitesine sahip bir ülke olan Angola’nın kartel içerisinde anlaşılan payından daha fazla üretim yaparak kar elde etme hırsı yüzünden tehlike altına girerse bu anlaşmada en çok üretim kapasitesine sahip uygulayıcı konumda olan Suudi Arabistan devreye girerek bu durumu sonlandırmak isteyebilir. Suudi Arabistan üretim kapasitesi itibariyle en düşük üretim giderlerine sahiptir ve üretimi arttırarak petrol fiyatlarının düşmesini sağlayabilir ve küçük ülkeleri cezalandıracak hatta iflas etmesini sağlayacak düzeye kadar çekebilir. Burada fiyatların düşmesinden Arabistan’da etkilenecektir fakat kardan zarar diye tabir ettiğimiz bir durumu yaşayacaktır. Düşük fiyatın etkileri, üretimi az olduğu için üretim maliyeti yüksek olan ülkelerde çok ciddi olacaktır. Tüm bunlar göz önüne alındığında bazı üyelerin kar amacıyla hile yapma arzusu ve büyük ortakların karını azaltma yönündeki isteksizliği kartellerin ömrünü kısaltıyor. Tüm bu zorluklar gösteriyor ki gizli ittifaklar Adam Smith’in düşündüğü kadar kolay kurulamıyor. 1960’lı yıllarda Amerikalı ekonomist George Stigler, rakiplere duyulan şüphenin gizli ittifak kurmayı engellediğini ve piyasaya daha fazla şirketin girmesinin kartel oluşumunun önünde ciddi bir engel olduğunu gösterdi. Bugün az sayıda üreticinin bulunduğu oyun konsolları ve cep telefonu gibi büyük sektörlerde bile üreticiler kartel yerine rekabeti tercih etmektedir.        Tüm bu zorluklara rağmen karteller kurulmuyor değil, az sayıdaki gizli ittifak bile devlet müdahalesi istetecek kadar piyasa kadar tehdit oluşturabiliyor. Tüketicilerin fiyatları sabitleyen gizli ittifaklara karşı tepkisi sonucunda 20.yüzyılda antitröst yasaları ortaya çıktı, kartel ve gizli ittifak kanunen yasaklandı. Ancak gizli ittifakları ortaya çıkarmak kolay değil, bu nedenle ülkeler ittifakı ihbar eden ilk üyeye dokunulmazlık sunarak teşvik etmeye çalışıyorlar. Bu taktik 2007 yılında uçuş fiyatlarının sabitlenmesi konusunda soruşturmaya girmekten çekinen havayolu şirketi Virgin Atlantic’in, British Airlines’la olan gizli ittifakını itiraf etmesinde işe yaramış ve Bristish Airlines ağır ceza almıştı. Kartellerde Devlet Onayı       Stigler gibi özgürlükçü ekonomistler kartellerin istikrarsızlığı nedeniyle antitröst yasalarının işlevselliği konusunda emin değillerdir. Devletler kartellere genel olarak şüpheyle yaklaşıyorlar çünkü bazı işbirliği türleri potansiyel olarak cazip bulunuyor, örneğin uluslararası havayolu IATA’nın fiyat belirleme politikası gizli ittifak yarattığı düşünülürken OPEC gibi bir örgütün petrol fiyatlarının istikrarı konusunda gerekli olduğu düşünülebiliyor. Aynı görüş ülke içerisindeki demir çelik, petrol gibi stratejik kamusal sektörlerde de kendini gösteriyor. Bu sektörlerdeki ittifaklar devlet tarafından denetlendiği zaman fiyat istikrarı kazandırarak küçük üreticiyi koruyabilir. Bütün endüstriyi uluslararası arenada daha rekabetçi bir pozisyona sokabilir. Bu tür kamu kartelleri 1920 ve 1930’larda Avrupa ve Amerika da oldukça yaygındı; ancak II. Dünya Savaşından sonra yok oldular. Japonya’da ise ulusal karteller hala ekonominin önemli bir parçasıdır.

Antitröst yasaları      Tekeller gibi kartellerinde serbest piyasanın etkinliğine zarar verdiği ve ekonominin geleceği için tehdit oluşturduğu düşünülür. Devletlerin çoğu gizli ittifakları antitröst ve rekabet yasaları çıkartarak hukuki yollarla engellemeyi denemektedir. Bu engellemelerden ilki 1890 yılında Amerika’da iç ve dış ticarette her türlü kısıtlamayı yasaklayan Sherman Kanunu’ydu. 1914 yılında yine ABD’de yürürlüğe giren yerel fiyatı düşürerek rekabeti dışlamayı yasaklayan Clayton Kanunu takip etti. Daha sonra bir çok kanun çıkarıldı. Fakat uzmanlar uygulaması ve kanıtlanması zor olan bu kanunlara şüpheyle yaklaştılar. Onlara göre işbirliği sadece ihaleye fesat karıştırmak ya da fiyat sabitlemek üzerine yapılmıyor.