17.) Ekonomik İnsan - Homo Economicus

 İnsan Rasyonel Bir Hesap Makinesi mi?

            Ekonomiyle ilgili takip ettiğiniz her türlü yayında insanların özünde rasyonel ve kişisel çıkarlarını gözeten varlıklar olduğu varsayımı yapıldığını görürsünüz. Ekonomik modellerin odak noktasında olan bu varsayımda insana Homo Economicus ya da Türkçesiyle “ekonomik insan” denir. Bu fikre göre bireyler karar alırken toplumun iyiliğini değil kendilerini düşünerek kendi refahını en yüksek seviyeye çıkarak kararları, var olan tüm seçenekleri mantıklı bir şekilde değerlendirerek aldığını varsayar. Bireyler bu süreçte en az emeği ya da bedeli ödeyerek en çok faydayı – tatmini – sağlayacak olan seçeneği seçerler. Bu varsayım ilk defa 1776 yılında Adam Smith’in Ulusların Zenginliği adlı eserinde ifade edilmiştir.

            Smith’in asıl düşüncesi, insani ekonomik etkileşimin temelde kişisel çıkar tarafından yönetildiğiydi ve fikrini “Akşam yemeğimizi kasabın, bira üreticisinin ya da fırıncının cömertliği nedeniyle değil, kendi çıkarlarını –para kazanmayı- gözettikleri için yiyebiliyoruz” örneğiyle savunuyordu. Mal ve Hizmet sağlayanlar, karar alırken kendi karlarını maksimum seviyeye çıkarmanın yollarını ararlar; bu durumun akşam yemeğimizi sağladığı gerçeği onları pek ilgilendirmez buradaki tek amaç kar elde etmektir.

            19.yy’da İngiliz Filozof John Stuart Mill, Smith’in fikirlerini geliştirdi. Mill, insanların zenginlik sahibi olmaya çalışan varlıklar olduğuna inanıyordu, burada zenginlikten kastı sadece para değil aynı zamanda iyi olan her şeyi elde etmekti. Bireylerin mümkün olan en yüksek refah seviyesine ulaşmak istediklerini ancak bu hedefe ulaşmak için mümkün olan en az çabayı gösterdiklerini ifade ediyordu.

Maliyetler ve Faydaları

            Günümüzde Homo Economicus fikri rasyonel seçim teorisi adıyla biliniyor. Açıklamak gerekirse İnsanların her türlü ekonomik ve sosyal kararın maliyetini ve faydalarını analiz edip değerlendirerek alması anlamına geliyor. Örneğin banka soyma eylemini değerlendirirken bu suçu işleyip işlememe yönünde karar vermeden önce oluşacak faydalar,  -artan zenginlik, diğer suçlulardan daha fazla saygı görmek-  ve maliyetler – yakalanma riski -  olarak sayılabilir.

            Eğer eylemler bir amaca ulaşma hedefiyle, maliyet ve faydaların aklı başında bir şekilde hesaplanması sonucunda uygulanıyorsa ekonomistler bu eylemlerin rasyonel olduğunu varsayarlar. Ekonomi biliminin, amacın kendisiyle ilgili söyleyecekleri azdır. Hatta bazı durumlarda başkasının amacı bizim için mantıksız olabilir. Örneğin onaylanmamış zayıflama ilaçlarının kullanılması birçoğumuza tehlikeli bir karar olarak görülse de kullanan birey için zayıflama isteği düşünüldüğünde rasyonel bir karar olabilir.

            Homo Economicus fikrinin detayları bazı ekonomistler tarafından tartışmaya açıldı. Bu fikrin, karar alma aşamasında ilgili her etmeni düşünüp tartışamayacağımız gerçeğini göz ardı ettiğini, çünkü her eylemin maliyetinin ve faydasının hesaplanması için duyulan tüm gerçeklerin toplanıp değerlendirilemeyecek kadar karmaşık olduğunu savunuyorlardı. Gerçek hayatta ise genellikle geçmiş tecrübelerimiz, alışkanlıklarımız ve göz kararımıza dayanarak fayda ve maliyet hesaplamalarını es geçerek hızlı kararlar alıyoruz.

            Ayrıca bu teori, uzun ve kısa vadeli hedeflerin birbirleriyle çeliştiği durumlarda sekteye uğrar. Örneğin bireyler sağlıksız bir seçim olduğunu bildiği halde susuzluğunu gidermek için bu suyu kullanabilir. Davranışsal Ekonomistler (modern ekonominin cevaplayamadığı sorulara –insanlar neden ihtiyacından fazla telefon dakikasını satın alır vb. gibi – cevap arayan iktisadın genç bir dalı) ise insanların seçimlerini yaparken Homo Economicus kavramına göre farklı gelişen davranış yollarını keşfetmeye başladılar bile. Ekonomik İnsan fikri bireysel davranışı açıklamak için bütünüyle yeterli olmayabilir, ancak birçok ekonomist karı maksimize eden yani başarılı olan şirketlerin eylemlerini açıklamak için bu fikrin hala yararlı olduğunu savunuyor.

Aile İçindeki Ekonomi,           Amerikalı ekonomist Gary Becker genellikle sosyolojiyle alakalı alanlara ekonomiyi uygulayan ilk ekonomistlerden biriydi. Becker, aile hayatını ilgilendiren konularda alınan kararların maliyetleri ve faydaları değerlendirilerek alındığını savunur. Örneğin evliliği de bir piyasa olarak gören Becker, bu kapsamda ekonomik niteliklerin partnerlerin eşleşmesini nasıl etkilediğini analiz etti ve aile içerisindeki yardımlaşmanın sevgiden ziyade parasal bir ödül elde etme ümidiyle yapıldığı sonucuna vardı. Becker çocuklara yapılan eğitim yatırımlarının, emeklilik birikimlerine göre genelde daha iyi getiri oranı sağladığı gerekçesiyle yapıldığına inanıyordu. - Çocuğa yatırım yapan aile onun ileride servet kazanarak kendilerine bakacağını hesaplarlar - Çocuklar ailelerine yardım etmelerini taahhüt edecek vicdan azabı, zorunluluk, görev bilinci, ve sevgi duygularıyla yetiştiriliyorlardı. Çünkü çocukların ebeveynlerine bakmaları yasalarla zorlanamıyordu. Bu nedenle refah durumunun fertlerin birbirine olan bağlılığını azaltması nedeniyle ailelere zarar verdiği söylenebilir. – durumu iyi olan aile çocuklarından bir beklenti içinde olmayacağı için onların manevi ihtiyaçlarıyla daha az ilgilenebilir-